Crna Gora je ozbiljno demografski ugrožena, ocjenjuju sagovornici Portala Analitiika. Podaci sa posljednjeg popisa ukazuju na trend ubrzanog starenja stanovništva, kao i neravnomjernu raspoređenost po regionima, što se dugoročno može odraziti na sve segmente društva.

Demograf Miroslav Doderović za Portal Analitika ocjenjue da je ugrožena biološka supstanca Crne Gore te da će se, ukoliko se ne preduzmu odgovarajuće mjere demografskog oporavka, proces depopulacije nezaustavljivo širiti. 

“Niski fertilitet, duži životni vijek i migracija promijenili su demografsku sliku mnogih područja u Crnoj Gori. U odnosu na 2011, devet opština ima rast broja stanovnika, a najveći je u Budvi. Neravnomjerna prostorna distribucija stanovništva izazvana je neravnomjernim regionalnim razvojem, koji sa sobom povlači migracije stanovništva prema dominantno Glavnom gradu i opštinama primorskog regiona (Budva,Tivat i Bar), a što se odrazilo na ukupno kretanje broja stanovnika po regijama. Bitna informacija je duboko zabrinjavajući nedostatak mlade populacije”, ukazuje on.

Podsjeća da je populacija do 30 godina činila 40 odsto crnogorskog stanovništva (2011), a sada je to 35 odsto. 

“Kada uporedimo, vidimo da nam nedostaje više od 30.000 ljudi starosti do 30 godina. U ukupnom broju stanovnika povećano je učešće starijih od 65 godina, a smanjeno učešće osoba od 0 do 14 godina. Broj rađanja je u kontinuiranom padu”, ističe Doderović.

Podaci pokazuju, kaže Doderović, da su se socioekonomska dešavanja prethodne tri decenije negativno odrazila na demografski potencijal sjevernog regiona, koji je godinama, pojašnjava, izložen depopulaciji po dva osnova - i prirodnim i mehaničkim putem. 

“Najviša vrijednost stope ukupnog fertiliteta je zabilježana 1951. i to4,6 djeteta po ženi, dok stopa ukupnog fertiliteta danas iznosi 1,8, što znači da nije obezbijeđena ni jednostavna reprodukcija stanovništva. Smanjeno rađenje je dovelo do smanjenja broja djece predškolskog, osnovnoškolskog i srednjoškolskog uzrasta. Škole su postale poluprazne u najvećem dijelu države”, ističe sagovornik Analitike.

Kako dodaje, uz te komponente prirodnog kretanja stanovništva, ne smije se zaboraviti ni važan aspekat - emigracija van države, jer se na taj način direktno ostaje bez najvrednijeg resursa svake države – mladih ljudi. 

“Sada na teritoriji sjevernog regiona, koji obuhvata oko 52 odsto površine Crne Gore, živi 24,5 odsto stanovništva, dok je prema podacima popisa 1961. u istoj regiji živjelo 46,2 odsto stanovništva Crne Gore, a 1971. ovdje je živjelo 43,4 odsto od ukupnog broja stanovnika Crne Gore. U odnosu na podatke popisa iz 2011, broj stanovnika sjevernog regiona manji je za 25.258, dok je, u odnosu na podatke popisa iz 1991, manji za 65.940”, naglašava Doderović.

Iz Nevladine organizacije Euromost iz Bijelog Polja saglasni su da je odlazak mladih sa sjevera Crne Gore posebno alarmantan i upozoravaju da bi u budućnosti taj dio zemlje mogao ostati bez stanovnika.

“Mladi odlaze odmah nakon završenog srednjeg obrazovanjakoji ne mogu da nastave u opštinama na sjeveru Crne Gore jer ne postoje uslovi za to. Nakon odlaska se malo ko od njih vrati u svoju opštini zbog nemogućnosti da se zaposli, pa svoj životni put nastavljaju u Podgorici, južnim opštinama ili van države, gdje formiraju svoje porodice. Ista je situacija i kod mladih bračnih parova koji zbog nemogućnosti da opstanu odlaze van države, pretežno u države Evropske Unije, gde ostaju da žive”, kaže za Analitiku Almer Mekić iz NVO Euromost.

Prema njegovim riječima, mladi već tokom srednje škole odluče gdje žele da nastave život, a to posebno teško pada roditeljima koji ne mogu da im omoguće ostanak u mjestu gdje su rođeni.

“Imam troje djece koji su napustili Bijelo Polje. Dvoje živi u Podgorici, dok jedno živi u Turskoj, zato što nemaju mogućnosti niti da se zaposle niti da ekonomski opstanu ovdje. Danas djeca ne žele da žive sa roditeljima već traže svoju samostalnost. Od njih troje imam dvoje unučadi i jedno na putu, koja žive sa roditeljima u Podgorici i Turskoj, gdje će i nastaviti život. Pokušao sam kao roditelj da im stvorim uslove da ostanu u Bijelom Polju, ali je to nemoguće. Svakom roditelju u opštinama na sjeveru Crne Gore to je veliki poraz, jer svi živimo za djecu i njihove porodice”, kaže Mekić.

Ekonomski momenat nije nužno presudan kada je riječ o odlasku mladih iz Crne Gore, smatra ekonomski analitičar Mirza Mulešković.

“Moramo priznati da se migracije stanovništva ne dešavaju isključivo zbog malih plata i nedostatka novca, već i iz drugih razloga, posebno usljed nezadovoljstva vrijednosnim sistemom u državi, vladavinom prava, obrazovnim sistemom. Samim tim neophodno je, osim daljeg ekonomskog rasta i razvoja, raditi na razvijanju svih onih segmenata društva koji su bitni i koji determinišu ostanak ili odlazak bilo koje osobe u Crnoj Gori”, kaže Mulešković za Portal Analitika.

Mekić, pak, tvrdi da lokalne uprave na sjeveru Crne Gore nijesu u finasijskoj situaciji da bilo šta preduzmu da bi pomogli rast nataliteta i zadrže mlade.

“Takođe, daju loš primjer mladima kod zapošljavanja jer zapošljavaju po političkom opredjeljenju, što mlade ljude tjera da odlaze, jer to ne žele. Isto se dešava i kod raspodjele sredstava ili realizacije pojedinih programa za mlade, gdje takodje prolaze oni koji su politički podobni ili imaju nekoga da im to završi”, kaže Mekić.

Loša populaciona politika ugrožava ekonomski razvoj

Doderović upozorava na podatak da je devet crnogorskih opština u dubokoj demografskoj starosti što, kako pojašnjava, ima brojne posljedice po cjelokupno društvo.

“U društvu gdje je procenat starih ljudi pretjerano visok, očigledno je teško da se uspostavi zadovoljavajući i uravnotežen društveni život. Štaviše, može se smatrati da starenje ima reperkusije na mentalitet, na nivo optimizma i preduzetničkog duha stanovništva. Usporen je rast broja stanovnika Crne Gore, usljed sve manjeg učešća mladih generacija u ukupnom stanovništvu, sve je izraženije opadanje stopa nataliteta, a povećanjem učešća starih osoba dolazi do povećanja opšte stope mortaliteta, a to dovodi do pada vrijednosti prirodnog priraštaja”, kaže on.

Sagovornik Analitike dodaje da se društvene implikacije demografskog starenja prvenstveno ogledaju u potrebi da se obezbijedi neophodan kvalitet života za što veći broj starijih osoba. 

“Kako udio starijih starosnih grupa u kontingentu starijih raste, uz istovremeno starenje radne snage, mnoge zajednice se suočavaju sa povećanjem pritiska na sistem socijalne zaštite. Sve veći broj penzionera može izazvati opterećenje fondova, socijalne tenzije i opoziciju, pa i politički sukob aktivnog stanovništva i penzionera”, navodi on.

Kako dodaje, ekonomske posljedice demografskog starenja dolaze do izražaja u obimu odliva iz radnog uzrasta i starenju radne snage. 

“Starija radna snaga se teže prilagođava tehničkom napretku, ima nižu produktivnost rada, nije dovoljno preduzetnička itd. Starenje, štaviše, utiče na strukturu javne i lične potrošnje u Crnoj Gori. Dakle, slabo djeluje na neke oblike potrošnje (npr. tehničke inovacije i sl.), ali na druge veoma snažno i intezivno (ljekovi, zdravstvene usluge itd)”, pojašnjava Doderović.

Da starenje stanovništva loše utiče na ekonomiju države smatra i Mulešković. 

“Povećanjem broja stare populacije potpuno se mijenja struktura radne snage u Crnoj Gori pa samim tim za nekoliko godina, shodno ovakvim trendovima, imaćemo veliki nedostatak radno sposobnog stanovništva. S obzirom na to da već sada Crna Gora ima taj problem, ovo će biti jedan od ozbiljnijih izazova. Naravno, ovo treba da bude alarm za donosioce odluka”, ističe Mulešković.

I Doderović dovodi u vezu stagnaciju ekonomskog rasta i starenje stanovništva.

“Prema podacima Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja, u Crnoj Gori ima 116.000 penzionera, što u odnosu na broj građana koji imaju crnogorsko državljanstvo i državljanstvo Crne Gore i neke strane države, činioko 20 odsto stanovništva. Ekonomska aktivnost se smanjuje, potrebe se potpuno mijenjaju, tražnja za zdravstvenim i socijalnim uslugama se povećava, penzija postaje osnovni izvor prihoda, a fond PIO osnovni izvor stabilnosti stare populacije - uz preporuku i poruku da starenje populacije ne obećavaperspektivnu i dinamičnu stopu ekonomskog rasta”, ističe Doderović.

Kaže da moramo prihvatiti činjenicu da je demografsko starenje naša nova relanost i da svoje javne politike i strategije moramo prilagođavati stanju u kojem se nalazimo, imajući u vidu činjenicu da situacija teško da će biti bolja - biće gora.

Neophodno je, dodaje, implementirati politiku aktivnog starenja. Mogućnosti rješavanja ovog pitanja, kaže, podrazumevaju integralan pristup, odnosno koordinisano i cjelovito razmatranje i planiranje svih segmenata demografskog, socioekonomskog i prostornog razvoja. 

“Zato je neophodno poštovanje regionalnih i lokalnih specifičnosti, odgovorno procjenjivanje mogućnosti i šansi za očuvanje ili poboljšanje starosnog sastava stanovništva na lokalu. U skladu sa tim, neophodno je afirmisanje i aktiviranje lokalnih samouprava u dimenzioniranju i specificiranju problema demografskog starenja, kao i u pronalaženju adekvatnog reagovanja na uočene izazove”, tvrdi Doderović.

Rješenje u aktivnim populacionim politikama i oživljavanju sela

On naglašava da depopulacija i starenje zahtijevaju implementaciju odgovarajućih mjera kako bi se postigao održivi demografski razvoj u budućnosti.

“Prema projekcijama UN, do 2050. godine negativni demografski trendovi usloviće smanjenje broja stanovnika u Crnoj Gori od oko 8,2%. Tako bi 2050. u našoj zemlji živjelo 574.000 stanovnika, što približno odgovara populaciji s kraja 70-ih godina. Ovaj podatak nas postavlja na 26. mjesto na listi država svijeta kod kojih se u navedenom periodu očekuje najveće procentualno smanjenje populacije”, upozorava Doderović.

Prema njegovim riječima, nijedna mjera demografske rehabilitacije i populacione politike ne može dati rezultat odmah, zbog čega mjere moraju da budu, kako kaže, sistematične,dugotrajne, kvalitetno postavljene i kordinisane. 

“Sa mjerama demografske rehabilitacije-populacione politike kasni se preko 30 godina na nivou države. Mjere populacione politike na nivou opština trebale su se preduzeti onog momenta kada su opštine ušle u fazu gubitka stanovništva - negativnog prirodnog priraštaja. Nedostatak tih mjera doveo je demografskogpražnjenja sjevernog i središnjeg regiona (izuzetak Podgorica) čak i prostora pojednih opština primorskog regiona, npr. Ulcinja i Herceg Novog”, podsjeća Doderović. 

Ipak, nije, kaže, kasno da se situacija popravi.

“Treba formirati institucije koje će se baviti demografskim politikama i problemima koje dovode do krize i moguće demografske katastrofe. Treba odvojiti značajna finansijska sredstva za demografsku rehabilitaciju. Među mjerama koje Vlada sprovodila u cilju jačanja nataliteta su tri pokušaja vještačke oplodnje na račun države i to što je dio stambenih kredita u okviru projekta “1.000 plus” bio namijenjen mladim bračnim parovima”, kaže on.

Kako ukazuje, većinu ostalih mjera u ovom dijelu osmislile su opštinske vlasti.

“Nepostojanje strategije države i održivih i konkretnih mjera dovode do toga da se mladi ljudi sve teže odlučuju za formiranje porodice, a i ako to učine, najčešće to bude samo jedno dijete. Sve to iz razloga nemogućnosti da obezbijede svojoj porodici normalne i adekvatne uslove za život i prosperitet. Statistički podaci su poražavajući, Crna Goraneminovno gubi stanovništvo, a taj se problem ne može riješiti ni useljavanjem, jer Crna Gora nema integracijske sposobnosti, odnosno socijalni sistem to ne bi mogao podnijeti. Treba biti umjeren i oprezan o mogućnostima Crne Gore za efikasanoporavak od tradicionalnih i naslijeđenih ekonomskih problema, neadekvatnog modela ekonomskog razvoja i uticaja pandemije”, naglašava Doderović.

Mekić, pak, smatra da je hitno donošenje strategija i akcionih planova prioritet vlasti i na državnom i na lokalnom nivou.

“Mora se odlučiti šta preduzeti u narednih 10 godina da bi se loši demografski trendovi zaustavili, sa fokusom na opštine na sjeveru Crne Gore. Zamislite da sada već imamo duplo veći broj građana koji žive u pojedinim mjesnim zajednicama nego u Šavniku, Plužinama i Andrijevici, što znači da su te opštine već izgubile status opština i da su u statusu mjesnih zajednica”, kaže on.

To, kako dodaje sagovornik Analitike, samo govori koliko je alarmantna situacija i da mora odmah da se nešto preduzme. 

“Mladi na sjeveru Crne Gore za državu kao da ne postoje, niko se o njima ne brine, kao da se namjerno radi da se ugasi ovaj region. Moramo se svi posvetiti mladim ljudima, moraju se pokrenuti investicije da se mladi ljudi zapošljavaju i ostanu da žive u svojoj opštini, tu stvaraju porodicu. Moraju se otvoriti fakluteti, mora se svakom mladom čovjektu na sjeveru pomoći da izdržava svoju buduću porodicu. Siguran sam da će ostati na sjeveru ako im se pruži mogućnost, koju sada nemaju”, smatra Mekić.

Mulešković dodaje da je neophodno problemu pristupiti sistematično i sa više aspekata. 

“Problem treba posmatrati i iz demografskog i iz ekonomskog ugla te kroz strategije kreirati kako demografske tako i ekonomske mjere u cilju zadržavanja stanovništva, posebno u onim opštinama gdje nam je veliki odliv”, kaže Mulešković. 

Doderović dodaje da u okviru djelovanja različitih institucija i oragnizacija, značajno mjesto, ulogu i odgovornost imaju i opštine, koje izgradnjom infrastrukturnih objekata, saobraćajnica, odgovarajućom mrežom institucija na jednom prostoru mogu uticati na promjenu ne samo ruralnog pejzaža, već i u instaliranju institucionalnih pretpostavki za demografsku obnovu sela. 

“Tradicionalno selo je uvijek bilo rezervoar demografske reprodukcije crnogorskog naroda. Sa njegovim razaranjem usahlo je to vrelo. Sada su sela demografski i ekonomski devastirana. Ugašena su ne samo brojna ognjišta, već i izumrla brojna seoska naselja u Crnoj Gori. Zato je neophodna obnova sela ako želimo demografsku obnovu Crne Gore. Samo kroz modernizaciju i razvoj sela, kroz razvijanje i stvaranje novih oblika privređivanja - poljoprivrede, razvoja seoskog turizma, etnokulturnog i ekološkog - može se podstaći zadržavanje stanovnika, obnova ugašenih ognjišta i revitalizacija života na ovim zapuštenim prostorima”, poručuje Doderović.